UNESCO vinh danh: Dấu son lịch sử cho Phật giáo Việt Nam
Ngày 11/7/2025, tại Kỳ họp lần thứ 47 của Ủy ban Di sản Thế giới tổ chức tại Paris (Pháp), Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc (UNESCO) đã chính thức công nhận Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc là Di sản Văn hóa Thế giới. Trong đó, chùa Vĩnh Nghiêm (Phường Tân An, tỉnh Bắc Ninh) giữ vai trò hạt nhân của quá trình truyền bá tư tưởng Phật giáo Trúc Lâm, được tôn vinh là “chốn Tổ” – trung tâm đào tạo và hoằng pháp lớn nhất thời Trần.
Sự kiện này đánh dấu lần đầu tiên Việt Nam có một di sản Phật giáo gắn liền với lịch sử dựng nước và giữ nước thời Trần được thế giới công nhận. Đây không chỉ là vinh dự cho tỉnh Bắc Ninh, Quảng Ninh và Hải Phòng ba địa phương sở hữu quần thể mà còn là sự khẳng định toàn cầu đối với giá trị tư tưởng, mỹ học, kiến trúc và tinh thần nhân văn của Phật giáo Việt Nam.
Ảnh minh họa
Chốn Tổ Vĩnh Nghiêm – Dòng chảy tinh thần xuyên thế kỷ
Chùa Vĩnh Nghiêm hay còn gọi là chùa Đức La được hình thành từ thời Lý, nhưng tỏa sáng rực rỡ dưới triều Trần, khi vua Trần Nhân Tông từ bỏ ngai vàng, sáng lập Thiền phái Trúc Lâm, dòng thiền thuần Việt duy nhất trong lịch sử Phật giáo nước nhà. Chính tại nơi đây, Tam Tổ Trúc Lâm: Trần Nhân Tông, Pháp Loa và Huyền Quang đã từng giảng đạo, truyền giới, đào tạo tăng tài, và hình thành hệ thống tổ chức Phật giáo thống nhất đầu tiên của Việt Nam.
Với vị thế là trung tâm Phật giáo lớn nhất thời Trần, Vĩnh Nghiêm không chỉ là không gian tôn giáo, mà còn là trung tâm văn hóa, giáo dục, chính trị, nơi Phật giáo nhập thế, gắn liền với lý tưởng trị quốc an dân, lấy đạo lý làm nền tảng nhân sinh. Từ đây, tư tưởng “cư trần lạc đạo”, “vô vi nhi trị” được lan tỏa rộng khắp, tạo nền móng cho bản sắc văn hóa Đại Việt hòa hợp giữa Phật, Nho, Lão và tín ngưỡng bản địa.
Câu ca truyền tụng trong dân gian: “Ai qua Yên Tử, Quỳnh Lâm, Vĩnh Nghiêm chưa tới, thiền tâm chưa đành” đã khẳng định vị thế không thể thay thế của Vĩnh Nghiêm trong tâm thức Phật tử và người dân Đại Việt suốt nhiều thế kỷ.
Kiến trúc cổ kính – Bảo tàng sống của Phật giáo Việt
Nằm bên dòng Lục Nam, chùa Vĩnh Nghiêm tọa lạc trong một địa thế tuyệt đẹp: lưng tựa núi Cô Tiên, mặt hướng ngã ba sông, hàm chứa yếu tố phong thủy sâu sắc. Toàn bộ kiến trúc cổ được bố trí đăng đối trên trục Bắc – Nam, tiêu biểu cho nguyên tắc “thiền định giữa lòng thiên nhiên”.
Các hạng mục chính bao gồm: Tam quan – Tam bảo – Nhà tổ – Gác chuông – Vườn tháp cổ, được xây dựng qua nhiều thế kỷ nhưng vẫn giữ được sự hài hòa kiến trúc. Trong đó: Tam quan hai tầng tám mái là sự kết hợp độc đáo giữa kỹ thuật xây dựng thời Lê Trung Hưng và nghệ thuật tạc rồng đá thời Trần; Tòa Tam bảo với kết cấu chữ “công” (工), lưu giữ hệ thống tượng Phật, Bồ Tát, La Hán cổ có giá trị nghệ thuật tôn giáo đặc biệt; Nhà tổ đệ nhất và Nhà tổ đệ nhị là nơi thờ Tam Tổ Trúc Lâm và các vị tổ kế tiếp, thể hiện mạch truyền thừa không đứt đoạn của Phật giáo Trúc Lâm; Vườn tháp gồm chín ngôi tháp gạch, lưu giữ xá lợi chư vị trụ trì qua các triều đại.
Đặc biệt, nơi đây bảo lưu hơn 3.000 mộc bản kinh Phật – di sản tư liệu được UNESCO ghi danh vào chương trình Ký ức Thế giới khu vực châu Á – Thái Bình Dương năm 2012. Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm không chỉ phản ánh tư tưởng Phật học sâu sắc, mà còn là minh chứng hùng hồn cho sự phát triển của chữ Nôm, của nghệ thuật khắc in và văn hóa học thuật Đại Việt.
Di sản sống động – Tâm linh bền vững
Không bị hóa thạch trong quá khứ, Vĩnh Nghiêm là một di sản sống. Lễ hội Vĩnh Nghiêm được tổ chức thường niên vào ngày 14 tháng Hai âm lịch – ngày giỗ Tam Tổ – thu hút hàng vạn tăng ni, Phật tử và du khách, trở thành điểm hẹn tâm linh của vùng trung du Bắc Bộ.
Chùa cũng là nơi đào tạo, tu học Phật giáo uy tín, với hàng trăm tăng ni từng tu nghiệp và xuất gia tại đây. Trong vai trò đương đại, Vĩnh Nghiêm là không gian văn hóa, giáo dục, du lịch tâm linh, góp phần kết nối đạo và đời, nâng cao đời sống tinh thần và đạo đức xã hội. Tư tưởng Trúc Lâm vẫn hiện hữu trong nếp sống, nếp nghĩ người dân: vị tha, hài hòa, tự tại và yêu nước – yêu người.
Từ di sản quốc gia đến di sản nhân loại: Bước chuyển mình vinh quang
Việc Vĩnh Nghiêm cùng Yên Tử – Côn Sơn, Kiếp Bạc được công nhận Di sản Thế giới là thành quả từ tầm nhìn chiến lược và nỗ lực bền bỉ của các nhà khoa học, quản lý văn hóa, chính quyền địa phương và cộng đồng. Hồ sơ di sản được UNESCO đánh giá đạt tiêu chí (iii) và (vi) của Công ước Di sản Thế giới năm 1972 phản ánh một truyền thống văn hóa sống động, mang giá trị toàn cầu, và gắn liền với tư tưởng nhân văn, hòa hiếu, nhập thế của Phật giáo Trúc Lâm.
Tại lễ công bố, ông Nguyễn Minh Vũ – Thứ trưởng Thường trực Bộ Ngoại giao, Chủ tịch Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam đã phát biểu:
“Việc ghi danh Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc là Di sản Văn hóa Thế giới không chỉ là niềm tự hào của chính quyền và nhân dân ba địa phương Quảng Ninh, Hải Phòng và Bắc Ninh, mà còn là niềm vui chung của Việt Nam. Ông nhấn mạnh: “Sự công nhận từ UNESCO góp phần nâng cao vị thế quốc gia trên trường quốc tế, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi để bảo tồn và phát huy giá trị di sản một cách bền vững”
Sự kiện này cũng là lời cam kết với thế giới: Việt Nam không chỉ gìn giữ di sản, mà còn bảo tồn sinh động, đưa di sản trở thành nguồn lực phát triển bền vững. Việc UNESCO ghi danh Vĩnh Nghiêm là dấu son trong hành trình hội nhập quốc tế trên nền tảng văn hóa truyền thống.
Phát huy giá trị di sản Vĩnh Nghiêm trong tiến trình hội nhập và phát triển
Việc chùa Vĩnh Nghiêm được UNESCO ghi danh là Di sản Văn hóa Thế giới không chỉ là một danh hiệu vinh dự, mà còn đặt ra một yêu cầu cấp thiết: chuyển hóa giá trị di sản thành nguồn lực cho phát triển bền vững. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế sâu rộng, di sản không còn chỉ là đối tượng bảo tồn, mà phải trở thành chủ thể tương tác với đời sống đương đại, đóng góp thiết thực vào sự phát triển văn hóa – kinh tế – xã hội.
Trước hết, giá trị tinh thần và đạo đức của Thiền phái Trúc Lâm cần được phục dựng, nghiên cứu sâu hơn, đưa vào giảng dạy, truyền thông đại chúng và sinh hoạt cộng đồng. Tư tưởng “cư trần lạc đạo”, sống giữa đời mà giữ đạo, không tách biệt mà nhập thế, là kim chỉ nam quý giá cho xã hội hiện đại đầy áp lực và biến động. Trong một thời đại mà con người tìm kiếm sự an yên và định hướng tâm linh, di sản Vĩnh Nghiêm có thể trở thành một trung tâm trị liệu tinh thần, nơi con người đối thoại với lịch sử, tìm lại cội nguồn văn hóa và bản ngã nội tâm.
Thứ hai, di sản phải sống động trong đời sống kinh tế, du lịch, giáo dục. Cần xây dựng chùa Vĩnh Nghiêm trở thành điểm đến du lịch tâm linh – văn hóa chất lượng cao, kết nối với các di sản trong quần thể Yên Tử – Côn Sơn – Kiếp Bạc thành một hành trình “Phật giáo Trúc Lâm” xuyên vùng Đông Bắc. Tuy nhiên, phát triển cần đi đôi với kiểm soát. Việc khai thác tiềm năng du lịch di sản phải tránh xu hướng thương mại hóa tâm linh, không “làm mới” di tích theo thị hiếu hiện đại, mà cần tôn trọng nguyên trạng, không gian thiền định, sự trang nghiêm và chiều sâu lịch sử. Một bước đi đúng là chuyển trọng tâm từ “du lịch chiêm bái” sang “du lịch trải nghiệm văn hóa – tâm linh”, trong đó du khách được hiểu, cảm và sống cùng di sản thông qua các hoạt động: lễ hội truyền thống, khóa tu ngắn ngày, thiền định, trải nghiệm khắc in mộc bản, nghe giảng về tư tưởng Trúc Lâm…làm sao để mỗi bước chân du khách là một bước thiền, mỗi gian chùa là một lớp học văn hóa.
Cùng với đó, ứng dụng công nghệ số vào bảo tồn và quảng bá di sản là yêu cầu cấp thiết trong kỷ nguyên số. Việc số hóa hệ thống mộc bản, bia đá, tượng pháp và tư liệu lịch sử tại chùa Vĩnh Nghiêm; xây dựng bản đồ ảo 3D di tích; thiết kế tour du lịch thông minh tích hợp mã QR – AR/VR; và tạo kho dữ liệu mở kết nối với các hệ thống bảo tàng trong nước và thế giới… chính là cách để di sản “sống” với thời đại, tiếp cận được giới trẻ, học sinh – sinh viên, du khách quốc tế, và những cộng đồng Việt Nam ở hải ngoại đang khao khát cội nguồn.
Sau cùng, việc phát huy di sản Vĩnh Nghiêm cần được đặt trong một chiến lược tổng thể gắn bảo tồn văn hóa với phát triển kinh tế – xã hội. Di sản không tách rời người dân – chính họ là “người gìn giữ sống”, là chủ thể lan tỏa giá trị. Các hoạt động giáo dục cộng đồng, đào tạo hướng dẫn viên địa phương, xây dựng mô hình du lịch cộng đồng gắn với nghề truyền thống, ẩm thực chay, văn hóa thiền… sẽ là cầu nối đưa di sản vào lòng cuộc sống, vừa giữ gìn văn hóa, vừa tạo sinh kế bền vững.
Từ một trung tâm Phật giáo huy hoàng của thời Trần đến biểu tượng văn hóa – tâm linh quốc gia, và nay là Di sản Văn hóa Thế giới được UNESCO công nhận, chùa Vĩnh Nghiêm đã và đang khẳng định vị trí thiêng liêng trong tâm thức người Việt và giá trị toàn cầu trong văn minh nhân loại.
Giữ gìn và phát huy giá trị di sản chùa Vĩnh Nghiêm không chỉ là trách nhiệm với quá khứ, mà là hành động có tầm nhìn với tương lai. Bởi trong từng mộc bản, từng mái ngói rêu phong, từng lời kệ kinh vang lên trong lễ hội, là tâm hồn Việt Nam, là bản sắc dân tộc đang tiếp tục trường tồn trong dòng chảy hội nhập.
Nguồn: Dương Ngô Ninh/ Cổng thông tin điện tử tỉnh Bắc Ninh
Bình luận